Cologny, Fondation Martin Bodmer, Cod. Bodmer 58
Creative Commons License

Pellegrin Elisabeth, Manuscrits latins de la Bodmeriana, Cologny-Genève 1982, pp. 105-111.

Handschriftentitel:
  • Dioscorides, De simplici medicina (Dioscorides alphabeticus)
  • Rogerius de Barone, Practica (Rogerina maior); Practica parva (Rogerina minor)
  • Galterius Agilus, Summa medicinalis, De febribus, De dosi medicinarum
  • Ps. Galenus, De dynamidiis
Entstehungsort: Italie (Naples ?)
Entstehungszeit: XIVᵉ S.
Secundo folio: f. 2 (table): // Orificium (?) / Oxalamum / Ordeumf. 5 (texte): // etiam menstrua etiam deponet
Beschreibstoff: Parch.
Umfang: I + 264 ff. (+ f. 28bis, 60bis et 60ter, 118bis; pas de f. 87 par erreur; f. 3-3v, 222v-224v et 264v blancs),
Format: 364 x 235 mm.
Seitennummerierung: Ancienne foliotation de 1 a 126, en chiffres anciens, en haut au milieu des f. 79-204. Jusqu'au f. 176 les cinq premiers ff. de chaque quinion sont numerotés de I à IIIII par des traits ondulés, parfois mauves; depuis le f. 177 ils sont signés des lettres de l'alphabet qui se suivent d'un cahier à l'autre: f. 177-181: a, b, c, d, e; f. 187-191: f, g, h, i, k; f. 197-201: l o; f. 205-209: p t, puis: f. 215- 219: 9,99 9999, Vg; f. 225-129: p p surmonté de 4 tirets, Vp; f. 235-239: Ip IIIIIp; f. 245-249: p P Vp; f. 255 .. :6 (effacé).
Lagenstruktur:
  • Par suite de la transposition de 4 bifolios intérieurs d'un cahier dans un autre, antérieure à l'ancienne foliotation, les f. 79-146 sont à lire dans l'ordre suivant: 79, 138-145, 89-137, 80-88, 146 […] Ces transpositions de texte sont signalées en marge par des notes de renvoi presque contemporaines.
  • Cahiers: f. I, 1-3: binion; f. 4-70: 7 quinions; f. 71-78: quaternion; f. 79-128: 5 quinions; f. 129-136: quaternion; f. 137-196: 6 quinions; f. 197-204: quaternion; f. 205-254: 5 quinions; f. 255-262: quaternion; f. 263-264: I bifolio (ou 2 ff. isolés?).
Seiteneinrichtung: Réclames. Justification: 235-245 x 150-155 mm. f. 1-2v: 4 col. de 46 et 48 lignes, depuis le f. 4: 2 col., 45 lignes.
Schrift und Hände: Ecritures gothiques arrondies, plusieurs mains.
Buchschmuck:
  • Titres rubriqués;
  • aux f. 4, 79, 127v, 137, 205, 215, 225 et 239v, initiales bleues et rouges ornées d'un fin reseau de filigranes rouges et mauves en carré ou en rectangle, avec une tige à gros nerfs alternativement bleues et rouges (de style universitaire français?) descendant le long de la marge.
  • Autres initiales alternativement rouges à filigranes mauves et bleues a filigranes rouges prolongés le long de la marge.
  • Les principaux incipit sont en capitales gothiques ornées de fins filigranes à la plume.
Einband: Moderne (XIXe s.), anglaise?, cuir brun-rouge finement estampé d'un réseau de filets a froid en diagonales entrecroisées, et d'un encadrement de filets; au dos, en haut et en bas, fleurons estampés à froid, dans 4 compartiments les noms des auteurs et les titres frappés en grosses lettres d'or.
Inhaltsangabe:
Au f. I titre du XIVᵉ s. (?): «Dioscorides con practica Rogerii»; f. Iv table du contenu d'une écriture semi-cursive du XIVe s.: In isto volumine continentur / Dyascorides de simplicibus / Practica magistri Rogerii (add. plus récente: \Parmensis/) / Parva summa eiusdem / Summa Galteri / Febres Galteri / Galterus de dosibus medicinarum / liber dinimidiarum [sic] Galieni de regenda sanitate.
  • f. 1-78v: Dioscorides: De simplici medicina (Dioscorides alpbabeticus).
    • (Tabula), f. 1: >hic incipiunt tituli de Dyascorides.< Achorus. Asarus. Amonium. Aspaltum … f. 1 col. 1-2, add. d'une autre main des numéros 1 à 92. expl., f. 2v col. 2 : … Zizimon. Zimum. Zinzibere. Zedear.
    • (Texte) f. 4 >Incipit Dyascorides.<
      • (Prol.) MVLTI uoluerunt actores antiqui de uirtutibus herbarum et compositione olerumf. 4v col. 1. aut cedrias in uasis eneis aut stagnatis facias.
      • (texte) Achorus id est herba ueneria afrodisia uel piper apum herba est folia habens yris …–… Zedear calide uirtutis est cuius dolorem antiquum ieiunis sumptum masticatione assidua tollit. >Explicit Dyascorides. Deo gratias.<
    • éd. Dyoscoridis… uirtutum simplicium medicinarum liber… , Lyon, 1512 (avec le prologue).
    • éd. crit. du prologue: H. Stadler, Die Vorrede des lateinischen Dioskorides, dans Archiv für lateinische Lexikographie, XII, 1902, p. 13-20.
  • f. 79-79v, 138-145v, 89-127v (olim 1, 60-67v, 10-49v): Rogerius [de Barone]: Practica (Rogerina maior).
    • >Incipit practica magistri Rogeri cum parua summa eiusdem.< Sicut ab antiquis habemus auctoribus et eorumdem [ratio] communis edocet generalium … f. 79v:propter eius uiolentiam subtiliores partes consummentur et remanent grosse que postea essent // (Tract. I, chap. I, éd. cit. infra, f. 147v col. 1).
      • note marginale: Sequitur ulterius folio 60 ad tale signum: ❀ tam maioris [sic] nocumenti.
    • (f. 138) (olim 60), marge supér., note: ❀ Iste textus continuatur folio primo Rogerine ubi habetur in fine folii Que postea essent. suite du texte: // causa longioris nocumenti sed paulatim
    • (f. 145v) (olim 67v): … spiritualium de ista autem loquntur auc[tores] frequentius signa // (Tract. I, chap. XXV, éd. cit. f. 150v col I).
      • note marginale: sequitur superius ad folio decimo rogerine ad tale signum + textus: huius sunt resolucio.
    • (f. 89-127v) (olim 10): // huius sunt resolucio corporis in sudorem …–… ex fluxu sanguinis aperte inferiore recurrans ad curas predictas et hoc de sinthomatibus dicta ad presens sufficiant.
    • éd.: Cyrurgia Guidonis de Cauliaco…, Venise, 1499, f. 147-167v (quelques variantes dans le texte du manuscrit).
  • f. 127-136v (olim 49v-58v): Rogerius [de Barone]: Practica parua (Rogerina minor).
    • >Incipit parua summa Rogeri de exibitione medicinarum laxatiuarum et opiatarum nec non de aquis medicinalibus et sir[upp]is (?), oleis (?), clisteribus, suppositoriis atque pessariis, et prima quomodo calida causa (?) debet purgari in debilibus et robustiis, et prima quomodo co[rpus] (?) debet purgari.< Cum medicinalis artis due sint partes integrales scilicet theorica et practica …–… non debent fieri huiusmodo adiutoria nisi in tempore illo in quo mulier consueuit mestrua [sic] habere. >Explicit practica magistri Ro. cum parua summa eiusdem.<
    • éd. cit. supra, Venise, 1499, f. 167v-170v.
  • f. 137-137v, 80-88v, 146-204v (olim 59, 2-9v et 68-12 6v): Galterius [Agilus]: Summa medicinalis.
    • >Incipit summa magistri Galteri.< Sicut ait G[alienus] in libro de interioribus circa curationem egritudinis f. 137v. hec omnia prouocant uomitum et cum stomacus // en bas note marginale: sequitur superius folio 2° Rogerine ad tale signum  fuerit mundificatus.
    • (f. 80) (olim 2), marge supér., note: Iste textus continuatur folio 59 quod est primum folium practice Galteri ubi habetur in fine folii Et cum stomachus et ponitur ibi tale signum .
    • suite du texte: // fuerit mundificatus a cibis corruptis
    • (f. 88v) (olim 9v): … et lapis arme anu (?).ƌ. I. scamo ƌ.s. …–… // en bas note marginale: sequitur inferius folio 68 ad tale signum  et terminatur illud folium hiis uerbis Scamonee ƌ.s.
      suite du texte: // misceantur cum similia ex qua fuerit nebule …–… f. 204v cura febris ethice et ex eodem regimine curatur spasmus huiusmodi. >Explicit summa magistri Galteri. Deo gracias.<
    • éd. P. Diepgen, Gualteri Agilonis Summa medicinalis, Leipzig, 1911.
  • f. 205-214v: Galterius [Agilus] seu [Richardus Anglicus] De febribus. Œuvre attribuée à Galterius par Wickersheimer, à Richardus par Pansier, cf. L. Thorndike et P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, 2e éd., Londres, 1963, col. 493.
    • >Febres Galteri. Rubrica.< Egritudinum quedam sunt diuturne quedam acute teste G. super hunc …–… ut uenenum non possit interius penetrare et hec de morsu cyri (?) sufficiant. >Explicit. Deo gracias.<
    • inédit.
  • f. 215-222: Galterius [Agilus]: De dosi medicinarum.
    • >Incipit liber de dosi medicinarum [secundum?] Galterum.< Medicinarum quedam sunt simplices quedam composite simplices uero sunt …–… Et maior dosis opiatarum sit usque ad ƌ Ⅱ et minor usque ad ƌ.I. Et hec de dosi medicinarum dieta sufficiant. >Explicit dosys Galteri. Deo gracias.<
    • inédit.
  • f. 225-263v: Ps. Galenus: De dynamidiis. texte divisé en 4 livres semblables a celui du ms. Paris Bibl. nat. lat. 15456 (XIVe s.) f. 163-186; il ne se retrouve qu'en partie dans l'éd. de Venise cit. infra qui n'a aucune division.
    • >Incipit liber dinamidiarum Gal[eni] ad Victoriam [sic] de regenda sanitate.<
    • ((praef.) f. 225-227:) Hippocrates: Epistula ad Maecenatem (version 2).
      • LIBELLVM Quem roganti tibi promisi eum omni cura adhibita descriptum … f. 226v:et sanus transibis omne etatis tue nec medicis in // f. 227 // digebis
      • (éd. Venise, 1550, cit. infra, f. 19-20
      • éd. d'après le ms. Wroclaw III. F. 19, IXe s., f. 16-21: A. W. E. Th. Henschel, Der älteste medicinische Codex der Breslauer Universitätsbibliothek, dans Janus, I, 1846, p. 67 2-679).
    • (f. 227-227v:) (De Dynamidiis), Capitula.
      • De hiis que sunt media inter calefacientia et infrigdancia [sic] …–… De mulieris menstruis.
      • (texte) Quinque folii radix polipodium smirna sarcocolla scabeos (?)
    • (f. 235v:) … capiti dolorem facit et in foliis uua composita et reposita. liv. II: >De catarticis incipit liber IIus.< Quoniam quidem de naturalibus qualitatibus specierum et ciborum … (incipit du texte dans l' éd. Venise, 1550. cit. infra, f. 20).
    • (f. 239v:) … ydromel sic fit due partes aque et tercia mellis. liv. III. >De cephalica pas[sione] incipit liber tercius.< SI Quis cephaleam patitur et unum de brachiis eius tumuerit … (éd. cit. f. 23)·
    • (f. 257v:) … dubium est an uiuat uel mo[riatur] unde soli deo relinquitur. liv. IV: >Incipit quartus liber de urinis et pulsibus. < Quantumque [sic] causarum essent difficilis ratio et nonnullarum … (cf. éd. cit. f. 33v)·
    • (f. 259v, col. 1:) … Si mulier habuit urinam ueluti subiugalis uel dolorem matricis / … post balneum et sero mictat in uuluam. 7. II. de eadem. (fin du chap. De febribus maioribus, éd. cit. f. 35v; ms. Paris lat. 15456, f. 184 col. 1, lignes 1-4).
      • (Recettes medicales): >Ad uulnera.< Mixtura ad uulnera. R. pilosellam pro eicere (?) saluia … (9 lignes).
      • >Ad plaga.< Mixtura ad plagam perfectissima. R. bluglosse … (2 lignes).
      • (Col. 2:) Emplastrum ad uomitum stringendum. R. masticis cinami … (7 lignes).
      • >Emplastrum ad fistulam.< Tolle radicem rafani et frige in melletolle agrimoniam et pisa et fac emplastrum et pone. (éd. cit., f. 35v; ms. cit. f. 185 col. 1, lignes 2- 16, avec variantes et ordre different).
    • (f. 259v-260,) cf. infra.
    • (f. 260 col. 2 - 261v col. 2:) liv. IV (fin). >Item de urinis.< Cum inter omnia animalia homo rationalis creatura tamen proprie forme
      • (f. 261v col. 2) … multos et uarios dolores max[ime] circa promissa [sic] capitis loca signat (ms. cit. f. 185 col. 1 ligne 17 - 186 col. 1).
      • >Ammonitio medicorum.< Horto te medice et hortando moneo et monendo precipio sicut et ego …–… et susceptis tuis salus a deo ueniet qui solus est magister ( = Epistula G[aleni] de instructione medici qui termine le De dynamidiis dans le ms. lat. 15456, f. 186 col. 1).
    • (f. 261v col. 2-263v col. 1) Item de cirurgia.
      • Quocumque uulnere siue ferro si ne baculo sive lapide homo // f. 262 col. 1 // … sic uulneratus in capite (ms. cit. f. 184 col. 1 ligne 5). ce texte se termine par des recettes médicales:
      • (f. 263 col. 2:) Puluis ad plagam siccandam et celeriter sanandam …–… his equaliter puluerizatis superpone (ms. cit. f. 184v col. 2-185 col. 1, ligne 2).
      • les recettes suivantes manquent dans le ms. lat. 15456: Oleum (?) psilliticum probatum ad coleram tercianam
      • (f. 263v col. 1:) … in modum castanee Constantinus probatissimum dixit esse.
      • Pillule (?) dificastorae (?) que mire purgant cerebrum oculos clarificant …–… solue et in naribus cum traiectorio nunciantur (?) et os apertum teneat ut humores foras decurrant. >Explicit liber dinamidii.<
      • éd. partielle avec variantes: Galeni omnia quae extant opera, Venise, 1550, dernière partie: Galeni libri spurii, f. 19- 35v.
    • (f. 259v-260:) Hippocrates: Quomodo medicus debet uisitare infirmum
    • ce texte et le suivant sont intercalés dans l'ouvrage précédent.
    • >Hec sunt precepta Ypo[cratis] quomodo debes uisitare infirmum.< Quomodo uisitare debes infirmum non omnem infirmum niuersaliter uisites sed si integre …–… iudicari existimetur esse secretum.
    • (même texte dans le ms. Paris Bibl. nat. lat. 6988 A, XVe S., f. 121- 121v - cf. L. Thorndike et P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, 2e éd., Londres, 1963, col. 1257, qui citent seulement: Vat. Pal. lat. 1298, f. 232-232v).
    • (f. 260:) [ Hippocrates (?), Epistula].
    • >De amonitione.< INterea moneor [sic] te medice sicut et ego monitus sum …–… et susceptis tuis salus adueniet a deo qui solus est medicus.
    (18 lignes - même texte à la suite du précédent dans le ms. lat. 6988 A f. 121v; cf. L. Thorndike et P. Kibre, ouvr. cit., col. 770, renvoient à A. Beccaria, I codici di medicina del periodo presalernitano, Rome, 1956, p. 418, qui signale 4 manuscrits avec différentes attributions ou anonymes).
  • f. 263v-264: Recettes médicales.
    • Ad fistulam fac quasi tentam (?) de radice ell[ebor]i .m. (?) et pone in foramine fistule
    • (ligne 6): Ad arsuram ferro uel igne uel aqua ca[lida]
    • col. 2 ligne 14: Ad pruritum fac hoc unguentum acc[ipe] medianam corticem sambuci et coque …–… et ius uerbene et cum albumine oui distempera et stupam superpone, prodest multum.
Entstehung der Handschrift: Italienne, peut-être de la région de Naples.
Erwerb der Handschrift:
  • Lorenzo Da Ponte, peut-être de Venise, dont l'ex-libris gravé aux armes: d'azur à un pont à 4 clochetons, sommé d'une couronne et d'un bannet de doge, entouré de l'inscription (dechirée): «B[i]bl[ioth]ec[a] Laurentii Antonii de Ponte P. V.», est collé au verso du plat supérieur; en dessous une date, ajoutée à la main et dechirée, peut-être: «[M] D CCC XCIV», et cote: «O O5».
  • L'abbé Luigi Celotti, de Venise (1768-1846) (cf. supra Bodmer 51), n° 301 de sa collection vendue le 14 mars 1825 chez Sotheby.
  • Sir Thomas Phillipps (ex-libris estampillé au verso de la première feuille de garde en papier avec la cote: 982 ajoutée à la main, elle se trouve aussi sur une etiquette au dos de la reliure. Vente Sotheby du 25 novembre 1969, n° 457).
  • Acquis par Martin Bodmer en janvier 1970.
Bibliographie:
  • Bibliotheca Phillippica. New Series: Medieval manuscripts. Part V. Catalogue of manuscripts on papyrus, vellum…, Sotheby…, Day of sale, 25 November 1969, n° 457, p. 48 -49.