Zürich, Zentralbibliothek, Ms. Rh. 172
Creative Commons License

Mohlberg Leo Cunibert, Katalog der Handschriften der Zentralbibliothek Zürich I, Mittelalterliche Handschriften, Zürich 1952, S. 246-248.
Mit Korrekturen von Marlis Stähli, Zentralbibliothek Zürich. Literaturverzeichnis ergänzt.

Titre du manuscrit: Alchemistische Abhandlungen
Période: 15. Jahrh.
Support: Perg.
Volume: 100 Bl. [201 S.]
Format: 20,5 x 14 cm.
Composition des cahiers: V-8 (f. 1) + 6 V (f. 61) + V-1 (f. 70) + 3 V (f. 100). Bl. I [p. 1-2] und Bl. 100 [p. 201-202] in die Spiegel des Vorder- und Rückdeckels geklebt. Zwischen Bl. 61/62 [p. 124/125] ein Bl. herausgeschnitten.
Mise en page: Schriftraum 12,5 x 7 cm, Tintenliniierung, 29 Zeilen. Neuzeitliche Paginierung jeweils auf dem oberen Seitenrand (im Folgenden in eckigen Klammern nachgestellt), neue Foliierung, nach der meist zitiert wird, auf dem Seitenrand unten.
Type d'écritures et copistes: Cursiva von einer Hand.
Décoration:
Reliure: Holzdeckel mit rotem Lederbezug, verziert mit Streicheisenlinien und Einzelstempeln. Im Spiegel des Rückdeckels alchemistische Notanda von wenig späterer Hand.
Sommaire:
  • Spiegel [2] des Vorderdeckels und 1r [3] Bildseiten (zum verlorenen ersten Quinio gehörig).
  • 1v [4] ursprünglich leer, Einträge von wenig späterer Hand (vgl. Einträge im Spiegel des Rückdeckels und gelegentliche Verse): Beatus Gracianus ait incontinenti , darunter 13zeiliges Rezept: Ad bonam pastam utaris aqua que marina (korrigiert: farina)
  • 2r [5] - 38r [77] [Aurora consurgens, quae dicitur aurea hora] (unvollständig):
    • (2r [5] - 9v [20]) Text: | sitates tollit de corpore (= Cap. 9) …–… 9v [20] a primo homine usque ad ultimum hominem (= Cap. 12).
    • (10r [21] - 38r [77]) Kommentar, Prolog >Incipit prologus secundi tractatus cap. 13< In praelibatis ostensum est intelligenti ex sacre pagine auctoritatibus …–… 11r [23] ad medicinam humani corporis utatur etc.
      11r [23] Kommentar: >Cap. 14. Sequitur de astronomia cap. 2, tractatus secundi< 11v [24] Cap. 14. Sciendum est primo, quod hec scientia divina astronomie …–… 38r [77] habet haec medicina gloriosa, quam omni investigare fideli et pio prestare dignetur Deus Amen.
      38r [77] Auf der Seite unten 3 Zeilen: Est autem sublimacio quinte essencie - sub alembito levacio.
      Mit Prolog gedruckt Artis auriferae quam chemiam vocant, vol. 1, Basileae 1610, S. 119-158.
      38v [78] leer
  • 39r [79] - 50r [101] > Albertus magnus < Kalistenus unus de antiquioribus post Hermetem huius nostre artis inventoribus dicit …–… et humidum suum unctuosum fuerit consumptum. Et sic est finis huius. (Dorothea Waley Singer, Catalogue of latin and vernacular alchemical manuscripts I, 1928, Nr. 180).
  • (50v [102] - 51v [104]) Notae:
    • (50v [102]) >Calor est triplex< Nota triplex est calor ; >Nota de coloribus< In operatione lapidis apparent omnes colores
    • (51r [103]) >Nota< Scribitur in libro qui intitulatur Methodus
    • (51v [104]) Von derselben oder gleichzeitiger Hand: Lemniadem lapidem purga contunde simulque …–… Vilia ne fiane ista latere volo.
  • 52r [105] - 59v [120] > Questio curiosa de natura solis et lune< Queritur utrum secundum artem possit fieri verum aurum aut non. Et videtur primum quod non …–… Et sic patet questionis determinatio cum sua responsione vera et determinata, de natura solis et lune. Deo laus et gloria in sempiterna secula. Amen.
    • Darunter von derselben oder wenig späterer Hand Notae: Petrus de Zolento: Bestie cauda brevis male tegit posteriora. Stulti lingua levis male tegit interiora.
    • und Non secreta tui cordis sciat omnis amicus. Hic tibi forsan erit capitalis cras inimicus.
  • 60r [121] - 61r [123] Vier Notae : Putrefactio est corruptio facta in humido a calore extraneo, 60v [121] Dicit Petrus de Crescenciis libro primo - 61r [123] vocantes clibanum letaminis calorem humidum etc. Darunter Notizen in deutscher Kurrentschrift.
  • 61v [124] Notizen eines späteren Besitzers: Dises Buch hat wie ich glaube sehr viel Weißheit in sich
  • Zwischen 61v und 62r ein Blatt herausgeschnitten.
  • 62r [125] - 68r [137] [ Secreta Hermetis ] >Incipit liber proportionum elementorum< Septem sunt planete, secundum quorum [sic] cursum omnia inferiora reguntur …–… Schema: Ignis, Aqua, Terra, Aer. (Vgl. Singer, Nr. 37).
  • 68v [138] - 73r [147] [Joannes de Garlandia] : [Clavis sapientiae maioris] >Incipit Ortulanus super exposicionem thelesmi Hermetis< Ego dictus Ortulanus, Martinus nuncupatus, Jacobina pelle involutus, novissimus ymno indignus vix philosophorum mereor vocari discipulus …–… Et hec sufficiunt in lapide philosophico componendo. (Gedr. De Alchimia, Petreius, Nürnberg 1542, S. 364--373, als Pars I: Raymundus Lullius, Liber Potestas Divitiarum bei J. J. Mangeti ... Bibliotheca Chemica curiosa I, Coloniae Allobrogum 1702, S. 866-868; vgl. Singer, Nr. 32).
  • 73r [147] - 73v [148] > Dictum pulchrum nudam continens veritatem< Qui scit mortificare, et post mortem vivificare …–… hunc solvit, mallit, animam de corpore tollit etc. Deo gracias.
  • 73v [148] - 77v [156] Geber (Jābir ibn Hayyān), Auszüge
    • (73v [148]) >Sequitur principium libri Jebri de investigacione veritatis, de condicionibus essencialibus tincture< Consideravimus in vostris voluminibus diversis quod ex secretis …–… 75r [151] cum omnibus suis differentiis certis et notis. Reliquum huius libelluli volenter obmisi. (Gedr. Rosarium philosophorum in: Artis auriferae ... II, 1610, S.140-142; vgl. Singer Nr. 73)
    • (75r [151]) >Secuntur tria capitula recepta ex Jebro, libro de perfectione magisterii. Primum de sublimacione markasite< Marcasite sublimationes sunt due …–… 77v [156] hoc eodem ordine cum causis et experientiis suis. (= Cap. VIII. IX. X libri II Summae Gebri philosophi de principiis magisterii et perfectione in: J. J. Mangeti ... Bibliotheca chemica curiosa I, Genevae 1702, S. 533-534).
    • Darunter von derselben oder wenig späterer Hand fünfzehn leoninische Verse: Es quod nigrescat, massetur, sole calescat …–… Aureus ut pridem modus est hinc practicus idem.
  • 78r [157] - 83r [167] > Incipit aurea massa < Spiritus inspirans Deus, inque rota rota girans …–… Ex multis fassa nunc explicit aurea massa. (Vgl. Singer Nr. 831).
    • Darunter von derselben oder wenig späterer Hand vier Verse: Finis origo rei liberalis amor requiei …–… Duo cum prole pia duc celi cassia fia [sic] .
  • 83v [168] - 95v [192] > Incipit thezaurus philosophie < Thezaurus philosophie reserat nobis eius salutare, cuius sunt omnia …–… cuius utilitas maior est, quam possis percipere aliqua racione. >Explicit thesaurus philosophie.<
    • Darunter von derselben oder wenig späterer Hand Verse: Moribus edocto si quicquam credis amico …–… Sevom [sic] prelustri fulmen ab arce venit (vgl. Ovidus Tristia III 4, 3 ff.)
    • und Ignem preterea tribuere sciveris igni / Mercurium cum mercurio tibi sufficiunt hec.
  • 96r [193] - 97v [196] [ Centimetrum problematum occulti occultorum oder ars complementum] >Centenarius< Fili doctrinam sanam tibi porrigo binam …–… Gloria sit domino qui trinus regnat in uno. (Vgl. Singer Nr. 824).
  • 97v [196] - 99v [200] > Visio Arislei et est pars Turbe< Pytagoras vatum capud et rex pretitulatum …–… Quod iam vivat ei natus mire spei tunc statim subsequitur in massa aurea. Nota massa arb (?) etc.
  • Spiegel des Rückdeckels [S. 201] Alchemistische Notanda von wenig späterer Hand.
Bibliographie:
  • Raimundi Lullii Majoricani De alchimia opuscula quae sequuntur. Nürnberg 1546, 364-373
  • Fietz, Hermann: Die Kunstdenkmäler des Kantons Zürich. Bd. 1, Die Bezirke Affoltern und Andelfingen. Basel 1938 (Die Kunstdenkmäler der Schweiz 7), 356
  • Bruckner, Albert: Scriptoria medii aevi helvetica. Denkmäler schweizerischer Schreibkunst des Mittelalters. Bd. 4, Schreibschulen der Diözese Konstanz: Stadt und Landschaft Zürich. Genf 1940, 58
  • Goldschmidt, Günther: Katalogisierung der mittelalterlichen medizinischen und alchemistischen Handschriften der Zentralbibliothek Zürich. Gesnerus 2 (1945), 152f.
  • Franz, Marie-Louise von (ed.): Aurora consurgens. Ein dem Thomas von Aquin zugeschriebenes Dokument der alchemistischen Gegensatzproblematik. Zürich 1957 (Mysterium conjunctionis 3), 24; 76-128
  • Hartlaub, Gustav Friedrich: Der Stein der Weisen. Wesen und Bildwelt der Alchemie. München 1959 (Bibliothek des Germanischen National-Museums zur deutschen Kunst- und Kulturgeschichte 12), 32 Abb. 4-6
  • Ploss, Emil Ernst u.a.: Alchimia. Ideologie und Technologie. München 1970, 28; 136f.
  • Tommaso d’Aquino, Aurora consurgens. Con una nota di Adalgisa Lugli. Bologna 1981 (TAU/MA 7)
  • Obrist, Barbara: Les débuts de l’imagerie alchimique (XIVe-XVe siècles). Paris 1982, S. 183-245 und S. 275-284 (Liste der Abb. S. 275-278)
  • Gnädinger, Louise: Aurora consurgens, die aufsteigende Morgenröte um 1420/30. Das innere Grosse Werk der Alchemie. In: Cattani, Alfred / Haag, Hans Jakob (ed.): Schätze aus vierzehn Jahrhunderten. Zürich 1991, 18-21 mit Abb., 147-149
  • d'Andiran, Gérald (Ed.), La Médecine ancienne, du corps aux étoiles, Paris 2010, S. 460-463

  • zu f. 11r-38r; 73v-75r: [Grataroli, Guglielmo]: Artis auriferae, quam chemiam vocant, volumen I. Basel 1610, 119-158. Bd. 2, Basel 1610, 140-142
  • zu f. 68v-73r; 75r-77v: Manget, Jean-Jacques (ed.): Bibliotheca chemica curiosa, seu rerum ad alchemiam pertinentium thesaurus instructissimus. Bd. 1, Genf 1702, 866-868; 533f.
  • f. 68v-73r: Ruska, Julius: Tabula smaragdina. Ein Beitrag zur Geschichte der hermetischen Literatur. Heidelberg 1926 (Heidelberger Akten der Von-Portheim-Stiftung 16 / Arbeiten aus dem Institut für Geschichte der Naturwissenschaft 4), 181-186; 210f. [ohne Verwendung von Ms Rh 172]
  • zu f. 73v-77v: Sarton, George: Introduction to the history of science. Bd. 1, From Homer to Omar Khayyam. Baltimore 1927, 532f.; J. Ruska, Chemie in ‛Irāq und Persien im zehnten Jahrhundert nach Christus, in: Der Islam 16 (1928) S. 280-293; P. Kraus, Studien zu Jābir ibn Hayyān, in: Isis 15 (1931) S. 7-30.
  • zu f. 97v-99v: Ruska, Julius: Turba philosophorum. Ein Beitrag zur Geschichte der Alchemie. Berlin 1931 (Quellen und Forschungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin 1), 324-328 [ohne Verwendung von Ms Rh 172]
  • zu Titelbild: Hartlaub, Gustav Friedrich: Alchemic symbolism at the end of the middle ages. Graphis 7 (1951), 450 Abb.
  • zu f. 13v; 24v; 27v: Birrer, Emil: Schätze aus der Zentralbibliothek Zürich. Du 16/12 (1956), 39 mit Abb.
  • zu Bild 28: Zwerge, Hofzwerge, Gartenzwerge. Eine Genealogie des Gartenzwerges. Grefrath 1973 (Schriften des Niederrheinischen Freilichtmuseums 1), 37; Abb. 1 Kat.-Nr. 3
  • zu f. 97v-99v: Limbeck, Sven: Die „Visio Arislei“. Überlieferung, Inhalt und Nachleben einer alchemischen Allegorie. Mit Edition einer Versfassung. In: Kühlmann, Wilhelm / Müller-Jahncke, Wolf-Dieter (ed.): Iliaster. Literatur und Naturkunde in der frühen Neuzeit. Festgabe für Joachim Telle zum 60. Geburtstag. Heidelberg 1999, 185-190
  • zu f. 36; 12v: Dixon, Laurinda: Bosch. London / New York 2003 [repr. 2004], 195 Abb. 110; 222 Abb. 129
  • zu f. 97v-99v: Telle, Joachim: Art. „Visio Arislei“. In: Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon. Bd. 11, Berlin / New York 22004, Sp. 1634
  • zu f. 10v: Schütt, Hans-Werner: Alchemie und Transzendenz im Spiegel zweier Symbole. In: Abel, Günter (ed.): Neuzeitliches Denken. Festschrift für Hans Poser zum 65. Geburtstag. Berlin 2002, 107 n. 19