Sion/Sitten, Archives de l'Etat du Valais/Staatsarchiv Wallis, AVL 555
Creative Commons License

Leisibach Joseph, Huot, François: Die liturgischen Handschriften des Kantons Wallis (ohne Kapitelarchiv Sitten), In: Iter Helveticum. Hrsg. v. Pascal Ladner. Spicilegii Friburgensis Subsidia 1984, S. 50-60.

Handschriftentitel: Missale plenarium ad usum lausannensis et sedunensis diocesis
Entstehungsort: St-Maurice (?)
Entstehungszeit: 13. Jh.1
Beschreibstoff: aus mittelstarkem, gelblichem, gut bearbeitetem Pergament. FHFH.
Umfang: 193 Bl. (+ je ein leeres Vorsatz - u. Spiegelbl., wohl modern)
Format: Format 230 x 170 mm.
Seitennummerierung: Alte Foliierung verso links Mitte (beginnend f. 4) I-CLXV (XCII bis). Moderne Bleistiftfoliierung 1-193.
Lagenstruktur: 22 Lagen: 2 I (4) , IV (12) , VI (24) , IV (32) , VI (44) , IV (52) , VI (64) , IV (72) , VI (84) , IV (92) , VI (104) , IV (112) , VI (124) , IV (132) , VI (144) , 2 IV (160) , V(-10) (169) , 2 V (189) , II (193) . Keine Kustoden oder Reklamanten.
Zustand:
  • mit starken Gebrauchsspuren.
  • Die Blätter wurden bei der Restaurierung gereinigt, der untere Streifen von f. 3 ersetzt.
Seiteneinrichtung: Texte in 2 Spalten zu 34-35 Zeilen resp. 17-18 Text-Noten-Corpora (im Prosar bis 19 Corpora). Kaum sichtbare Bleiliniierung a//bc//d nach sichtbaren Zirkelstichen am äußeren Rande. Die 4 Vertikalen und die beiden obersten Zeilen (die oberste beschrieben) reichen von Rand zu Rand. Die Zeilen sind über beide Spalten durchgezogen. Schriftspiegel 160-170 x 120 mm.
Schrift und Hände: Frühe got. Minuskel des beginnenden 13. Jhs. von mindestens zwei Händen.
Musiknotationen: Die Gesangstexte mit früher Quadratnotation auf 4 roten Linien.
Buchschmuck:
  • Dunkelbraune bis schwarze Tinte. Die Cadellen der Gesangstexte rot gestrichelt, im Prosar z. T. auch grün angetuscht.
  • Am Anfang der Formeln zweizeilige schmucklose rote und blaue Initialen des Lombardentyps.
  • Am Anfang wichtiger Feste (meist zur 1. Oration) 2-4zeilige Deckfarbeninitialen, Buchstabenkörper in Gold auf schwarz umrandetem, farbigem Rechteck: fol. 13rb, 17ra, 18ra, 82ra, 93ra, 97rb, 99va, 120va, 143rb, 152va, 154vb, 159va.
  • (4va) 5zeilige Initiale, Buchstabenkörper blau auf schwarz umrandetem Goldgrund, mit Blattranke und Monster.
  • (97va) 9zeilige Initiale V(ere dignum): Buchstabenkörper in Blau, weiß gehöht, Außenfeld violett, schwarz umrandet, mit eingerollter Ranke als Eckausläufer. Binnenfeld in Gold, mit Majestas domini.
  • (97va) 73 x 56 mm: Kreuzigung mit Maria u. Johannes. Hintergrund in Gold; Rahmen in Blau und Ocker, schwarz umrandet.
Einband:
  • Gleichmäßiger Schnitt.
  • Alte Signakel aus verschlauften Pergamentstreifen f. 26, 63, 123, 140, 153, 156, 161.
  • Am Vorderschnitt eingeklebte Signakel aus rot gefärbtem Leder, neueren Datums.
  • Einband modern (restauriert). 2 Pappdeckel mit Überzug aus karminrotem Samt. 3 Bünde und hanfumstochenes Kapital.
  • Die Hs. wurde in jüngster Zeit restauriert und neu gebunden.
Inhaltsangabe:
  • 1. f. 1ra-3vb Kalendar (Lausanne), Januar-Dezember
    Zu bemerken: Der von erster Hand geschriebene Grundbestand des Kalendars ist eindeutig jener der Diözese Lausanne. Zahlreiche spätere Nachträge (die frühesten um 1300) sind typisch für das Sittener Kalendar. Vgl. das in seinem Grundbestand ebenfalls lausannische Kalendar von Sitten, Kapitelsarchiv, Ms. 17.
    Hervorzuheben:
    • (1ra)
      • Jan. 7 Nachtrag 15. Jh. Dedicacio ecclesie de Bramosio (?)
      • Jan. 23 Emerentiane virg.
      • Bernardi ep. [Viennen.]
      • Jan. 24 Thymothei et Babile
      • Jan. 25 Preiecti mart.
      • Jan. 28 Nachtrag um 1300 Karoli
    • (1rb) Febr. 1 Ursi conf.
    • (1va)
      • März 1 Albini ep. et conf.
      • März 29 Nachtrag 15. Jh. Guillermi conf ep. [praep. Novicastri]
    • (2ra)
      • Mai 1 Sigismundi
      • Mai 8 Victoris mart.
      • Mai 9 Nachtrag um 1300 Translacio s. Nycholay
      • Mai 11 Gengulfi mart.
      • Mammeti conf.
      • Mai 19 Potentiane virg.
      • Mai 23 Desiderii ep. et mart.
      • Mai 24 Nachtrag 14. Jh. Translacio b. Francisci
    • (2rb)
      • Juni 5 Bonefacii mart.
      • Juni 6 Nachtrag 16. Jh. Claudii archiep. et conf.
      • Juni 8 Medardi ep. et conf.
      • Juni 13 Nachtrag 14. Jh. S. Anthonii conf. ord. min.
      • Juni 16 Ferreoli et Ferrucii
      • Cirici et Julite
      • Juni 22 Albani mart.
      • Juni 28 Hyrenei sociorumque eius
    • (2va)
      • Juli 4 Odalrici conf.
      • Juli 9 (!) Chiliani sociorumque eius
      • Juli 15 Nachtrag 14. Jh. Divisio apostolorum
      • Juli 17 Alexis conf.
      • Juli 26 Nachtrag 15. Jh. Transfiguracio dni.
    • (2vb)
      • Aug. 4 Nachtrag 14. Jh. S. Dominici fundatoris ord. praed.
      • Aug. 5 Affre sociarumque eius
      • Aug. 9 Romani mart.
      • Aug. 12 Nachtrag 16. Jh. Clare virg.
      • Aug. 16 Theodoli ep. et conf.
      • Aug. 17 Mammetis mart.
      • Aug. 19 Magni mart.
      • Aug. 26 Alexandri et Secundi mart.
      • Aug. 28 Juliani et Pelagi
    • (3ra)
      • Sept. 1 Verene virg.
      • Sept. 2 Iusti conf.
      • Sept. 4 Nachtrag 15. Jh. Relevacio b. Theodoli
      • Sept. 6 Magni conf.
      • Sept. 11 Felicis et Regule
      • Sept. 13 Nachtrag 15. Jh. Amati conf ep. Sedun.
      • Sept. 17 Lamberti ep. et mart.
      • Sept. 23 Tecle virg.
      • Sept. 24 Andochii Tyrsi et Felicis
      • Sept. 30 Victoris et Ursi mart.
    • (3rb)
      • Okt. 4 Nachtrag 14. Jh. S. Francisci Fundatoris minorum
      • Okt. 10 Gereonis sociorumque eius
      • Okt. 13 Nachtrag 14. Jh. Dedicacio ecclesie Sedunensis
      • Okt. 20 Nachtrag um 1300 Dedicacio ecclesie Valerie
      • Okt. 21 Nachtrag 15. Jh. Dedicacio Savesie [? Sacrestie?] XI milia virg.
    • (3va)
      • Nov. 1 Cesarii mart.
      • Nov. 3 Pirminii ep. et conf.
      • Nov. 6 Prothasii ep. et mart.
      • Nachtrag 15. Jh. Leonardi
      • Nov. 10 Martini pape
      • Nov. 12 Hymerii conf.
      • Nov. 16 Othmari abb.
      • Nov. 17 Aniani ep. et conf.
      • Nov. 27 Maximi ep. et conf.
    • (3vb)
      • Dez. 1 Crisanti, Mauri et Darie
      • Dez. 4 Nachtrag 15. Jh. Barbare virg.
      • Dez. 31 Marii ep. et conf.
  • 2. f. 4ra-97rb Proprium de Tempore pars prima
    Voraus:
    • a). (4ra)
      • >Dominica in Adventu dni. ad processionem ant., et cantetur dominicis diebus usque ad Nativitatem dni.< Venit angelus ad Mariam virginem verbum deitatis predicans
      • >Vs< Quomodo fiet istud
      (Prozessionsresp. wie Sitten, Kapitelsarchiv, Ms. 46 und 62).
    • b). (4rb) Nachtrag des 14. Jhs., ohne Notation: Gloria in excelsis deo … mit Tropus Spiritus et alme orphanorum paraclite … (RH 19312), die tropierten Teile rubriziert.
    • c). (4rb) Nachtrag von anderer Hand des 14. Jhs.: Credo in unum deum
    • Beginn des Temporale
      • (4va) >[Dominica I in Adventu] ad missam< Ad te levavi animam meam
      • (97rb) >[In vig. Pentecostes] postcom.< Sancti spiritus dne. corda nostra mundet infusioPer.
    • Zu bemerken: Über das Sittener Missale im allgemeinen cf. Iter Helv. III p. 26-66. Die vorliegende Hs. weist wie alle übrigen Sittener und Lausanner Missalien mehrere individuelle Varianten auf. Das Graduale bringt an mehreren Stellen gemeinsame Varianten mit Kapitelsarchiv Ms. 5, 6, 29, jedoch nicht mit dem älteren Ms. 16. Die Alleluia-Reihen stimmen mit jenen der Sittener Hss. Ms. 5, 6, 20, 21, 29 überein, jedoch nicht mit Ms. 16 oder StM 7. Die Trennung zwischen Temporale und Sanctorale ist vollständig vollzogen. Nur die Heiligenfeste der Weihnachtswoche (inkl. Thome Cant. und Silvestri pape) finden sich im Temporale. Im Gegensatz zu den Sittener Missalien werden keine Werktagsperikopen verzeichnet. Zusätzlich zu den nicht-notierten Missalien bringt das Plenarmissale verschiedene notierte Texte, die sich sonst nur in den Gradualien finden.
      Hervorzuheben:
    • (11ra) >In die [Nativitatis dni.] genealogia< (Math.)
    • (17va) >Genealogia in die [Epiphaniae]< (Luc.)
    • (25rb)
      • >In capite ieiunii benedictio cinerum. Oratio< Deus qui non mortem
      • >Alia< Deus qui humiliatione flecteris
      • >Ant.< Exaudi nos domine
      • >Hie imponuntur cineres< Memento quod cinis es
      • >Ant.< Iuxta vestibulum
      • >Ant.< Inmutemur habituConcede nobis domine presidia
      (OR L, 18, 46. 47. 49. 40. 53. 51. 52; cf. Huot p. 156 n. 4)
    • (25va) >Feria II, IV et VI [post Quinquages.] ad process. ant.< Oremus dilectissimi nobis deum patrem omnip. ut cunctis mundum purget erroribus
    • (58ra) >In ramis palmarum benedictio< Omnip. semp. deus qui in diluvii effesione … (OR L, 23,13)
    • (58rb)
      • >Oratio< Deus quifllium tuum unigenitum pro redemptione nostra dignatus es dirigere
      • >Alia< Deus qui dispersa congregas … (OR L, 23,24)
      • Mundi conditor … (OR L, 23,12)
    • (58v)
      • Libera nos ques. dne. ab omnibus malis … (von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 50)
      • >Benedictio< Benedic dne. ramos novos arborum cum floribus suis quos tua nobis larga [pietas]
    • (58vb) >Ad processionem ant.< Cum appropinquaret dominus
    • (59ra)
      • >Alia< Cum audisset populus … (OR L, 23,30.31)
        • >Alia< (=Resp.) Collegerunt pontifices
        • >Vs< Unus autem ex ipsis
        (OR L, 23,7)
    • (59rb) >Sequitur evang. [sec.] Math.< Cum appropinquasset
      • >finito evang. debet fieri sermo, et in redeundo ant.< Pueri Hebreorum tollentes
      • >Ant.< Pueri Hebreorum vestimenta
      • >Ant.< Occurrunt turbe
      (OR L, 23, 36.35.34)
    • (59va)
      • >Resp.< Circundederunt me.
      • >Laus regi ante portam civitatis< Gloria laus et honor tibi sit
      (RH 7282; AH 50 Nr. 117)
    • (59vb) >Intrando ecclesiam Resp.< Ingrediente domino in sanctam (zum Ordo vom Palmsonntag cf. Huot p. 258-269)
    • die Passionen der Karwoche sind mit den rubrizierten Passionsbuchstaben c, +, s versehen.
    • (70rb) >In Cena dni.< , nach der Communio die Vesper wie Huot Nr. 320
    • (70va)
      • >Finita missa preparent se sacerdotes ad alluenda altaria, et cantentur hec< Circumdederunt me. Qui habitat. De necessitatibus. Domine non secundum.
      • >Postea seniores eant refactorium. Cum autem surrexerint a refactione, preparent se sacerdos, diaconus et subdiaconus et ceteri processores, et venientes capitulum, legatur evang.< Ante diem festum.
      • >Perlecto evangelio fiat sermo. Finito sermone preparentur vasa ad alluendum pedes, et interim cantent ant. sequentes< Ante diem festum
      (die gleichen 15 Ant. wie Iter helv. III p. 31)
    • (71rb) >Sequitur oratio< Adesto dne. officio servitutis nostre … (OR L, 25,133)
    • (71rb) >In Parasceve<, nach den Großen Orationen:
    • (74va) >Finitis orationibus eant duo diaconi ubi crux est, et stent ante crucem. Subdiaconi autem qui tenent crucem dicant, et diaconi respondeant Agyos< Popule meus
    • (74vb)
      • >Ad discooperiendam crucem< Ecce lignum crucis
      • >Vs< Crucem tuam adoramus
    • (75ra)
      • >Tunc prosternat se sacerdos ante crucem< Adoro te dne. Iesu Christe in cruce ascendentem … (Lafrasse p. 143; Ephem. lit. 46, 1932, p. 37)
      • >Sequitur ant.< Dum fabricator mundi
    • (75rb)
      • >Ant.< O amirabile precium
      • >Ymnus< Crux fidelis inter omnes arbor una
      (RH 4019; AH 50 Nr. 66)
    • (75va) Rubriken zur Kommunionfeier mit Vesper; zu den Zeremonien des Karfreitags cf. OR L, 27,35-54; Huot p. 278-280; Lafrasse p. 142-145.
    • (75vb)
      • >Sabbato sancto ad cathecuminum faciendum< Accipe signaculum dei patris etc. require in fine libri (f. 170va)
      • >Benedictio ignis novi< Deus qui per fllium tuum angularem … (OR L, 25,12)
      • >Benedictio incensi< Quesumus omnip. deus Abraham deus Ysaac … (cf. von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 140; Franz, Benediktionen I p. 507-553)
      • >Benedictio cerei< Exultet iam angelica turba
      die Vigilfeier in der Reihenfolge Huot p. 296 Nr. 2-5, 8-10, 13-15, 17, 18, 20-22, 25
    • (80va) >Quando itur ad fontes< Rex sanctorum angelorum totum mundum adiuva … (Reimlitanei RH 17513; AH 50 Nr. 183)
    • (80vb)
      • >Benedictio< Omnip. semp. deus adesto magne pietatis etc. infine letanie
      • (f. 172va)
      • >In redeundo< Christe audi nos. Quere in fine (f. 172ra)
    • (81rb) >In die [Pasche]< , vor der Messe:
      • >Ad aquam aspergendam< Vidi aquam
    • (81va) >Ad processionem ant.< Cum rex glorie
    • (81vb)
      • >Vs< Salve festa dies toto venerabilis evoTempora florigeroAltius ignivomum … (RH 97949; AH 50 p. 79 und 76; hier nur der Rundreim und die ersten zwei Disticha)
        • >Ante crucem< Sedit angelus ad sepulchrum
        • >Vs< Crucifixum in carne
        • >Vs< Recordamini
        (cf. Huot Nr. 374 sq.; p. 298-302)
    • nach der Messe
    • (82va) >Benedictio agni< Deus universe carnis qui Noe et filiis … (OR L,32,11; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 210; Franz, Benediktionen I p. 585)
    • in der Osterwoche ist auch das Alleluia der Vesper verzeichnet.
    • (90va) >In rogationibus< mit 10 Prozessionsantiphonen, die gleichen (mit einer Umstellung) wie in Sitten, Kapitelsarchiv Ms. 5 (cf. Huot p. 317 n. 3; Hesbert, Ant. Miss. Nr. 201.212)
    • (91ra) >Letania< Christe audi nos. Pater de celis deus (notierte Litanei ohne Besonderheiten)
    • (91va) >Feria tercia letania< Aufer a nobis dne. cunctas iniquitatesMiserere miserere miserere populo tuoExaudi exaudi exaudi dne. preces … (notierte Litanei ohne Besonderheiten)
    • (94rb) >In vig. Pentecostes< mit 6 Lesungen, 6 Orationen und 4 Tract. in der Reihenfolge Huot p. 297 Nr. 3, 4, 12-18, 25, 28, 29, 24, 5, 6, 32;
    • dies entspricht fast ganz dem Lausanner Missale von 1493.
  • 3. (f. 97rb-99va) Canon Missae
    • (97rb)
      • >Ad Missam< Suscipe sancta trinitas hanc oblationem
      • >Prefatio< Per o.s.s. Amen … (Intonation mit Notation)
    • (97va) Vere dignum … (Praefatio communis, ohne Notation, mit Miniatur: Majestas domini)
      • darunter Kanonbild
        • (97vb) Te igitur
        • (98vb) Placeat tibi sancta trinitas
      • (99ra-99va) Praefationen, ohne Notation.
  • 4. f. 99va-120va Proprium de Tempere , pars altera
    • (99va) >In die sancto Pentecostes< Spiritus domini
    • (120va) >[Dom. XXV post oct. Pent.] postcom.< Anime nostre ques. omnip. deus divino munerePer.
    Zu bemerken: Das Officium Corporis Christi fehlt; cf. den Nachtrag f. 169v.
  • 5. f. 120va-121ra
    • >In Dedicatione [ecclesie intr.]< Terribilis est locus iste
    • >Postcom.< Deus qui de vivis et electis lapidibusPer.
  • 6. f. 121ra-138rb Commune Sanctorum
    • (121ra) >In vig. unius apostoli [intr.]< Ego autem sicut oliva
    • (138rb) >[De virginibus] postcom.< Auxilientur nobis dne. sumpta misteriaPer.
  • 7. (f. 138rb-162va) Proprium de Sanctis
    • (138rb)
      • >Ylarii conf. [intr.]< Sacerdotes tui.
      • >Oratio< Adiuva nos domine
    • (162va) >Thome apost. […] postcom.< Adesto nobis misericors deusPer.
    • Zu bemerken: Das Sanctorale beginnt entgegen allgemeiner Gepflogenheit mit den Festen des Januar. Im Formelbestand weist die Handschrift wie die übrigen Sittener und Lausanner Missalien einige singuläre Varianten auf. Der Heiligenkalender des Sanctorale ist im Vergleich zum vorausgehenden Kalendar beträchtlich reduziert. Es finden sich auch hier einige typische Feste der Lausanner Liturgie.
      Hervorzuheben:
    • (140ra)
      • >In Purificatione benedictio candelarum< Adesto dne. supplicationibus nostris … (Franz, Benediktionen I p. 451)
      • Fons et origo tocius lucis … (Franz, 1.c.)
    • (140rb)
      • Libera nos ques. dne. ab omnibus malis
      • >Item oratio< Domine deus creator celi et terre rex regum et dominus dominantium … (von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 79; cf. Franz, Benediktionen I p. 445-446; OR L,8,13)
    • (140va)
      • [Oratio] Domine deus pater omnip. lumen indeflciens … (cf. Franz, Benediktionen I p. 451)
      • >Hic accendantur candele. Ant.< Lumen ad revelacionem
      • >Ps< Nunc dimittis
      • >Oratio< Omnip. semp. deus qui bodierna die … (OR L,8,14)
      so weit findet sich der gleiche Ordo im Missale Lausannense impr. 1493
    • (140vb) >Ad processionem ant.< Ave gracia plena dei genitrixAdorna thalamumResponsum accepit Symeon
    • (141ra) >Intrando chorum ant.< Cum inducerent puerum … (OR L,8,20.21.22; cf. Huot p. 253 sq.)
    • (145ra) >Victoris mart.<
    • (145rb)
      • >Marie ad martires<
      • >Potentiane virg.<
      • >S. Desiderii<
    • (145vb) >Ferreoli et Ferrucii<
    • (150vb) >Sixti pape< mit
      • (151ra) Benedictio uv[aru]m' Benedic dne. et hos fructus novos uve … (von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 422; Franz, Benediktionen I p. 372- 375)
    • (153rb) >Theodoli conf.< mit dem gleichen Sakramentarformular wie das Missale von Liddes (Kat.-Nr. 20; cf. Iter helv. III p. 59 Nr. 4.7.8) und die Lausanner Missalien
    • (160rb) >Ymerii conf.< mit Formular wie das Missale Lausannense impr. 1493
    • (160va) >Otmari abb.<
    • (162ra) >Crisanti, Mauri et Darie.<
  • 8. (f. 162va-168va) Missae votivae
    • a). (162va-164ra) Missae per hebdomadam et de sanctis , cf. die sog. Alkuinischen Messen, PL 101, 445-466; Gr. Tc p. 25 sq.
      • (162va)
        • >Die dominica de trinitate<
        • >Feria II de angelis<
        • >Feria III de sapientia<
        • >Feria IV de sancto spiritu<
        • >Feria V pro salute populi<
        • >Feria VI de cruce<
        • >Sabbato de b. Maria<
      • (163vb-164ra) >De omnibus sanctis.<
    • b). (164ra-165vb) Missae pro diversis et ad diversa
      • (164ra) >Missa pro sacerdote<
      • (165va-b) >Pro episcopo et grege sibi commisso […] postcom.< Hec nos ques. dne. divini sacramenti perceptioPer. Es werden 16 Formulare aufgeführt (nur Orationen).
    • c). (165vb-167vb) Missae pro Defunctis
      • (165vb) >Missa communis pro fidelibus. [Intr.]< Requiem eternam … mit verschiedenen Auswahltexten;
      • Orationen für versch. Personen
      • (167vb) >Missa communis […] postcom.< Animabus ques. dne. famulorum famularumquePer.
    • d). (167vb-168va) >[Missa] ad sponsam benedicendam. [Intr.]< Benedicta sit … mit dem Sakramentarformular Ha 833-839.
  • 9. f. 168va-169rb Benedictiones
    • a). (168va)
      • >Ad capillaturam tondendam oratio< Omnip. semp. deus respice propitius super hunc famulum
      • >Oratio< Domine deus salvator innocentie amator
      (cf. PRG 1, 3. 2; Ha 991; Franz, Benediktionen II p. 250).
    • b).
      • (168va) >Benedictio super sportam et baculum< Domine Iesu Christe filii dei vivi qui recto itinere … (Franz, Benediktionen II p. 283 n. 4)
      • (168vb)
        • >Quando dat sportam< Accipe hanc sportam itineris tui
        • >Quando dat baculum< Accipe hunc baculum itineris tui
        (Franz, Benediktionen II p. 280 Nr. 8-9).
    • c). (168vb)
      • >Benedictio domus nove. Oratio< Adesto dne. supplicationibus nostris et hanc domum … (Suppl. 1457; PRG 190,2)
      • >Item oratio< Tedeum patrem omnip. oramus pro hac domo
      (PRG 191,1; Franz, Benediktionen I p. 607).
    • d). (169ra) >Benedictio salis dandum pecoribus. Oratio< Deus invisibilis et inestimabilis qui per cuncta diffusus es … (PRG 183,23; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 42; Franz, Benediktionen I p. 171).
    • e). (169ra) >Benedictio seminum< Te domine petimus te rogamus ut hos fructus seminum … (PRG 213; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 418; Franz, Benediktionen II p. 10).
    • f). (169ra) >Benedictio pomorum< Benedic dne. hunc fructum novorum pomorum ut hii … (PRG 222; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 216; Franz, Benediktionen I p. 379).
    • g). (169ra) >Contra fulgura oratio< Omnip. semp. deus parce metuentibus … (Suppl. 1459; Franz, Benediktionen II p. 46 n. 2).
    • h). (169rb) >Benedictio panis< Benedic dne. creaturam istam panis … (Suppl. 1465; Franz, Benediktionen I p. 248).
    • i). (169rb) >Benedictio anuli< Creator et consecrator humani generis dator spiritualisut sponsus et sponsa ex eo pariter armati … (cf. PRM I p. 300).
    • k). (169rb) >Benedictio ad omnia quecumque volueris< Benedic dne. creaturam istam N. … (Suppl. 1464).
    • Daran:
    • a). (169rb) von einer Hand des 14. Jhs. Sequencia s. evang. sec. Ioh. (Ioh. 4, 21-24).
    • b). (169va-b) in Notula des 14. Jhs. [Officium Corporis Christi. Intr.] Ego sum panis vivusPostcom. Fac nos ques. dne. divinitatisQui vivis.
    • c). (169va) In Textur des 14. Jhs. De s. Hugone oratio. Deus qui beatum Hugonem confessorem tuum atque pontificem eminencia meritorum et claritate signorum excellenter ornastiPer. Secr. Deus mundi auctorcape de s. Gregorio.
  • 10. f. 170ra-va Benedictio minor salis et aquae
    • (170ra) >Exorcismus salis< Adiutorium nostrum in nomine domini. Qui fecit celum et terram. Exorcizo te creatura salis
    • (170va) … omnes habitantes in hac aula dei. Per.
    (PRG 105, 1-6; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 1-6; 9).
  • 11. f. 170va-173va Ordo baptismi
    • (170va)
      • >Incipit ordo ad cathecuminum fociendum. Cum autem venerint ad ecclesiam, statuentur masculi ad dexteram, femine ad sinistram. Et imponentur nomina singulorum. Deinde consignet eos his verbis ita dicens faciens crucem in frontibus eorum< Accipe signaculum dei in nomine patris et filii et spiritus sancti amen.
      • >Sequitur< Exi ab eo sathana, da honorem deo vivo et vero
      (von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 153; cf. PRG 107, 1.4).
      • >Oratio super masculos et feminas< Omnip. semp. deus respicere dignare … (PRG 107, 6-8; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 160-162)
      • (170vb) >Benedictio salis dandi cathecuminis< Exorcizo te creatura salis … (PRG 107,9; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 163)
      • >Finita oratione ponat de ipso sale infantis in ore dicens< Accipe sal sapientie, propiciatus sit tibi in vitam eternam. Amen (cf. PRG 107,10; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 165).
      • >Super masculos et feminas< Deus patrum nostrorum … (PRG 107, 11. 13-15.25.17-21; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 166-169.171.170.172-176)
      • (171vb)
        • >Hic inungat sacerdos patrinis ut singulis dicant pro puero bis in die< Pater noster
        • >et< Credo in deum
        • >donec docuerint filiolum. Super masculos et feminas< Nec te latet, sathana, imminere
        (PRG 107,23; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 178)
      • (172ra) >Postea vero digito cum sputo tangende sunt aures< … (cf. von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 179-182.198).
      • >Postea itur ad benedicendum fontes, et dicitur primum letania< (Litanei ohne Besonderheiten)
      • (172va) >Oratio< Omnip. semp. deus adesto magne pietatis … (OR L,29,49-50.52; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 185-194)
        • (173rb) >Tune interrogat presbiter quid vocaris< … (OR L,29,56.57.60.65.69; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 195.198.197.199-201)
        • (173va) >Hic impone candelam in manu< Accipe lampadem istam incomprehensibilemAmen (Gr* 120).
  • 12. f. 173va-175ra Ordo ad visitandum infirmum
    • a). (173va)
      • >Incipit ordo ad visitandum infirmum. In primis faciat sacerdos aquam benedictam. In eundo cantent VII psalmos penitentiales. Quibus expletis ingressus domum dicat ant.< Pax huic domui.
      • >Ant.< Asperges me.
      • >Ps< Deus misereatur.
      • >Sequitur letania< (nur Initium).
    • b). [Orationes super infirmum]
      • (173va) >Oratio< Omnip. et misericors deus qui sacerdotibus … (PRG 40,19; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 10)
        • >Ant.< Sana animam meam.
        • >Ps< Beatus [vir] qui intelligit.
        • >Oratio< Omnip. et misericors deus ques. immensam pietatem
        (PRG 139,7; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 276)
      • (173vb) >Alia< Oremus te dne. Iesu Christe et cum omni supplicatione deposcimus … (PRG 143,5)
      • >Alia< Deus qui famulo tuo Ezechie … (Suppl. 1386-1391; PRG 139, 13.16.10.25.17.20; cf. von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 277-281).
    • c). [Reconciliatio penitentis]
      • (174ra) >Hic confiteatur infirmus sacerdotibus. Confessione facta et data penitentia indulgentia ei detur ita. Oratio< Exaudi dne. preces … (Suppl. 1379-1381; OR L,25,37.38; L,18,24; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 284-286)
      • >Alia< Dominus Iesus Christus qui dixit discipulis suis: Quecumque ligaveritis de quorum numero quamvis me indignum et peccatorem ministrum tamen esse voluit, intercedente dei genitrice Maria et beato Michaele archangelo et sancto Petro apostolo tuo patrono nostro cum omnibus sanctis ipse te absolvat … (cf. OR L,25,56)
      • (174rb) >Alia< Absolutionem et indulgentiam et remissionem omnium peccatorum tuorum et gratiam sancti spiritus et spatium vere penitentie tribuat tibi omnip. dominus amen (cf. OR L,25,57).
    • d). [Unctio infirmi]
      • (174rb) >Deinde si voluerit et necessitas infirmitatis compulerit oleo sancto perungatur. Quod si non, communicetur corpore et sanguine dni. nostri Iesu Christi< Corpus et sanguis dni. nostri Iesu Christi prosit anime tue
      • >Oratio< Propicietur dominus cunctis iniquitatibus tuis. Amen. Et sanet omnes langores tuos … (cf. Gr. Tc 3832; PRG 143,32)
      • >Alia< Omnip. semp. deus qui per beatum apostolum tuum dixisti: Infirmatur quis in vobis … (PRM I 49A,8; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 272)
      • >Finita oratione ungatur inter scapulas et dicatur ita< In nomine patris et filii et sp. s. ungo te oleo sacrato
        • >Super oculos< Per istam unctionem
        • >Super aures<
        • >Super nares<
        • >Super os<
        • >Super gutur<
        • >Super pectus<
        • >Super manus<
        • >Super pedes<
        (Formeln wie von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 293-299)
      • (174va) >Oratio< Deus misericors deus clemens … (Suppl. 1396.1397; PRG 145,5.6)
      • (174vb) >Alia< Dominus Iesus Christus apud te sit … (PRG 139, 32-36)
      • (175ra) >Alia< Ascendant ad te preces nostrePer. (Gr. Tc 2850).
  • 13. f. 175ra-176va Obsequium circa morientes
    • a).
      • (175ra)
        • >Incipit commendatio anime. Resp.< Subvenite sancti dei
        • >Vs< Suscipiat te Christus
        • >Oratio< Tibi dne. commendamus animam
        • >Oratio< Pie recordationis affectu
        • >Oratio< Deus cui omnia vivunt
      • (175vb)
        • >Ant.< Suscipiat te Christus
        • >Ps< In exitu Israel
      • >Oratio< Suscipe dne. animam famuli
        • >Ant.< Chorus angelorum te suscipiat
        • >Ps< Dilexi.
        • >Ps< Credidi.
        • >Ps< De profundis
      • Kyrieleyson … (Preces)
      • >Oratio< Non intres in iudicium cum servo tuo
      (PRG 149, 5.12.59.14-16.8.10.17; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 351.373.332.334-337).
    • b). (175va)
      • >Hic finitur commendatio anime. Quando repetitur corpus ad deferendum. Ant.< Subvenite.
      • >Oratio< Deus vite dator
      • >Oratio< Deus qui humanarum animarum
      (PRG 149,23.29; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 341.342).
    • c). (175va)
      • >Quando defertur corpus ad eeclesiam. Ant.< In paradisum
      • >Ps< Ad te dne. levavi.
      • >[Ant.]< Tu iussisti nasci me
      • >Ps< Te decet.
      (PRG 149,24; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 359.360).
    • d). (175va)
      • >Intrando ecclesiam. Resp.< Libera me.
      • >Oratio< Fac ques. dne. hanc cum servo tuo defuncto
      (PRG 149,27).
    • e). (175vb)
        • >Antequam deferatur corpus ad sepulchrum. Ant.< Subvenite.
        • >Oratio< Omnipotentis dei misericordiam deprecemur
        • >Resp.< Heu mihi.
        • >Oratio< Deum iudicem universitatis
      • >Resp.< Libera me.
      • >Oratio< Deus qui universorum es conditor
      (PRG 149, 28.55.54; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 350.353.356).
    • f).
      • (175vb)
        • >Hic deferatur corpus ad sepulchrum. Ant.< In paradisum.
        • >Ps< Ad te dne.
        • >Oratio< Inclina dne. aurem tuam.
        • >Ant.< Tu iussisti.
        • >Ps< Te decet.
        • >Oratio< Obsecramus misericordiam tuam
      • (176ra)
        • >Ant.< Aperite illi
        • >Ps< Confitemini.
        • >Oratio< Deus apud quem mortuorum spiritus vivunt
        (PRG 149,60-62; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 361-363).
    • g).
      • (176ra)
        • >Hic fiat absolutio et dicatur hec oratio< Absolve dne.
        • >Alia< Inclina dne.
        • >Hic ponatur corpus in sepulchrum. Ant.< Ingrediar.
        • >Ps< Quemadmodum.
        • >Oratio< Oremus frs. kmi. pro spiritu cari
        • >Ant.< De terra plasmasti me
        • >Ps< Dne. probasti me.
        • >Oratio< Deus qui et iustis supplicationibus
      • (176rb)
          • >Ant.< Hec requies.
          • >Ps< Memento dne.
          • >Oratio< Debitum humani corporis
          • >Ant.< Requiem eternam.
          • >Ps< Miserere mei
        • >Oratio< Temeritatis quidem est
      • (176va)
        • >Oratio< Tibi dne. commendamus.
        • >Oratio< Absolve dne.
        • >Oratio< Deus in cuius miseratione.
        • >Commendatio< Satisfaciat tibi dne. deus nosterQui vivis et regnas.
      (PRG 149,64-67.69-72.80; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 364. 366-378). Zu bemerken: Die Gesangsteile sind nicht notiert.
  • 14. (f. 176va-179ra) Officium Defunctorum
    • (176va) >In agendis mortuorum. [Ad Vesp.] ant.< Placebo domino
    • (178vb-179ra) >Pro fidelibus lect. I-IX< Ne des alienis honoremvos filii lucis estis et filii diei (Prov. 5,9 etc.)
      • >Resp.< Libera me dne. de morte.
      • >In Laud. ant.< Exultabunt ossa.
      • >Ps< Miserere etc.
      Zu bemerken: Das Officum entspricht jenem der Diözese Lausanne. Die Antiphonarteile sind notiert.
  • 15. (f. 179rb-180vb) Kyriale Das kurze Kyriale enthält 11 Kyrie und 6 Gloria, die meist paarweise geordnet sind.
  • 16. (f. 180vb-193vb) Prosarium
    • (180vb) [In Adventu dni.] Salus eterna indeficiens
    • (193vb) >De s. Maria< Salve mater salvatoris, vas electum vas honoris … (AH 54 Nr. 245) Salve verbi sacra parens// bricht unvollständig ab.
      Zu bemerken: Das vorliegende Prosar (40 Prosen) entspricht dem Repertoire des Lausanner Prosars (cf. G. Zwick, Les proses en usage a l'église de Saint-Nicolas à Fribourg jusqu'au dix-huitième siecle. Immensee 1950). Zahlreiche der in Sitten schon im 13. Jh. gebräuchlichen Prosen (Iter helv.. III p. 64-66) fehlen hier. - Hervorzuheben:
      • (185va) >De virginibus prosa< Virginis in laude plebs fidelis gaude … (RH 21684/8 5; AH 54 Nr. 258)
      • (187vb) >In nat. apostolorum Petri et Pauli< Isti sunt due olive … (RH 9160; AH 40 Nr. 321)
      • (188vb) >De s. Theodolo prosa< Collaudetur rex virtutum … (RH 3669; AH 55 Nr. 319; Stenzl I p. 262 sq.)
      • (189rb) >De s. Augustino prosa< Augustino laudes demus … (RH 1561; AH 34 Nr. 203)
      • (189vb) >In nat. beate virginis< Virgo gaude speciosa … (RH 21791; AH 10 Nr. 86)
      • (190ra) >Sancti Mauricii< Pangat Syon dulce melos … (RH 14414; AH 42 Nr. 293; Stenzel I p. 278).
Provenienz der Handschrift: Auf f. 1r unten schwach lesbar der Besitzeintrag (15./16. Jh.): Vivat felix huius libri possessor.
Erwerb der Handschrift: In diesem Zustand [restauriert] wurde sie 1981 vom Staatsarchiv Sitten antiquarisch erworben.
Bibliographie:
    Bibliographie:
    • J. Leisibach, Eine alte Walliser Handschrift kehrt in ihre Heimat zurück. Missale saec. XIII. Staatsarchiv Sitten, AVL 555, in: Vallesia 36 (1981) 27-31, 4 Tafeln.